Boter én kaas op een boterham?! Dat is dubbelop. Zuivel op zuivel is voer voor de duivel, zo luidt het gevleugelde gezegde. Maar wat weten we precies over de oorsprong en betekenis van deze oude rijmspreuk die verkwisting aan de kaak stelt?
Zuivel op zuivel is voer voor de duivel?
Beschuldigd van hekserij
Een onderzoek naar de herkomst van het gezegde voert ons terug naar de Middeleeuwen. In die periode werden mensen die overvloedig zuivel nuttigden beschuldigd van hekserij. De Utrechtse schoolmeester Simon de Vries constateerde in een boekje dat hij uitgaf in 1682 dat dienstmaagden (dienstmeisjes) herhaaldelijk ten prooi vielen aan de ‘likduivel’. Dit betekende dat zij een laag boter op hun brood smeerden en er vervolgens een dikke plak kaas op legden.
Zuivel op zuivel
Roomboter kwam alleen bij de rijken op tafel, terwijl kaas zich al vrij snel ontwikkelde tot een volksproduct. Toch werd boter met kaas op brood vooral in de steden vaak gegeten bij het ontbijt door mensen die het zich konden veroorloven. Zelfs de stadhouder van Holland, prins Maurits van Oranje, geboren in 1567, was er dol op. Toen hij een keer bij een boer op bezoek was en een boterham met boter én kaas belegde, vond de boer die zuivel op zuivel overdreven luxe.
Overdaad schaadt
Later werd de uitdrukking gebruikt om buitensporige consumptie van zuivel als zondig te bestempelen. Het onmatig omspringen met kaas, boter en room werd als verderfelijk beschouwd. Ten tijde van de Tweede Wereldoorlog kreeg de uitspraak een nieuwe betekenis. Zuivel was schaars en daarom was strikte zuinigheid uiteraard geboden. Twee jonge historici schreven in 2013 het boek ‘Zuivel op zuivel is voer voor de duivel’ met recepten uit de Tweede Wereldoorlog.
Verduiveld lekker
Gelukkig geldt het allang niet meer als ongepast om meerdere soorten zuivel per maaltijd te nuttigen. Zuivel is niet meer zo schaars als vroeger. En van een heksenklopjacht is al helemaal geen sprake meer. We hoeven het dus niet meer zo nauw te nemen met het aloude gezegde. Tip: bestrijk eens een sneetje of bolletje meergranenbrood met boter en mosterd. Beleg met wat dunne plakjes geitenkaas en steek daar kleine toefjes tuinkers tussen. Verduveld lekker!
